A “Economia Moral” e o combate à fome na Alta Idade Média

Autores

  • Marcelo Cândido da Silva Universidade de São Paulo

DOI:

https://doi.org/10.22456/1983-201X.40767

Palavras-chave:

Fome, Economia moral, Carolíngios, Capitulares, Comércio

Resumo

O objeto deste artigo são as medidas tomadas pelos príncipes carolíngios para fazer face às crises alimentares, que encontramos notadamente em três capitulares publicadas por Carlos Magno entre o fi nal do século VIII e o início do século IX: o Capitulare episcoporum (c. 779), o Capitular de Francfort (794) e o Capitular de Nimègue (806). À primeira vista bastante heterogêneas, as medidas previstas por esses textos não foram até aqui o objeto de uma análise global. Através desta análise em conjunto, buscaremos ir além do desespero que as teriam inspirado, e colocaremos a questão da existência ou não da coerência do combate à fome sob os carolíngios.

Downloads

Não há dados estatísticos.

Biografia do Autor

Marcelo Cândido da Silva, Universidade de São Paulo

Professor Associado 2, área de História Medieval da Universidade de São Paulo (USP) e Coordenador do Laboratório de Estudos Medievais (LEME). Bolsista de Produtividade em Pesquisa do CNPq - Nível 2.

Referências

Annales Bertiniani, ed. G. Waitz, Monumenta Germaniae Historica (MGH), Scriptores Rerum Germanicarum (SRG), t.5, Hanover, 1883.

Annales Fuldenses, ed. F. Kurze, MGH, SRG, t. 7, Hanover, 1891. (reed., Hanover, 1978).

Annales Laureshamenses, ed. G.H. Pertz, MGH, Scriptores (SS), t. 1, Hanover, 1876. p. 21-39.

Annales Mettenses Priores, ed. B. von Simon, MGH, SRG, t. 10, Hanover, 1905.

Annales Mosellani, ed. J. M. Lappenberg, MGH, SS, Hanovre, 1859. p. 494-499

Annales quae dicuntur Einhardi, ed. G.H. Pertz, MGH, SRG, t. 6, Hanover, 1895. p. 135-218.

Annales Regni Francorum, ed. R. Rau, Quellen zur karolingischen Reichsgeschichte, t. 1, Berlim, 1960. p. 10-155.

Annales Sanctae Columbae Senonensis, ed. G.H. Pertz, MGH, SS, t. 1, Hanover, 1876. p. 102-109.

Annales Sancti Emmerammi ratisponensis, ed. G.H. Pertz, MGH, SS, t. 1, Hanover, 1876. p. 91-94.

Annales Xantenses, ed. B. von Simon, MGH, SRG, t. 12, Hanover/Leipzig. 1909.

Capitula e canonibus excerta (813), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 173-175.

Capitula per episcopos et comites nota facienda (805-808), ed. A. Boretius, V. Krause, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 2, Hanover, 1897. p. 141.

Capitulare episcoporum (c.779), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 51-52.

Capitulare missorum aquisgranense primum (809), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 149-151.

Capitulare missorum generale (802), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 91-99.

Capitulare missorum Niumagae (806), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 130-132.

Capitulare missorum in Theodonis villa (805), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 122-126.

Concilium Vernense (844), ed. A. Boretius, V. Krause, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 2, Hanover, 1897. pp. 382-387.

Edictum Pistense (864), ed. A. Boretius, V. Krause, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 2, Hanover, 1897. p. 310-329.

Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio (829), ed. A. Boretius, V. Krause, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 2, Hanover, 1897. p. 26-51.

Fredegário, Chronicarum quae dicuntur Fredegarii scholastici, ed. A. Kusternig, Quellen zur Geschichte des 7 und 8 Jahrhunderts, Darmstadt, 1982. p. 1-325.

Gregório de Tours, Decem Libri Historiarum, ed. R. Büchner, Ausgewählte Quellen zur Deutschen Geschichte des Mittelalters, Berlim, s.d., 2 v. [ed. franc. R. Latouche, Paris, 1975, 2 v.].

Hludowici et Hlotarii epistola generalis (828), ed. A. Boretius, V. Krause, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 2, Hanover, 1897. p. 3-6.

Karoli ad Gherbaldum episcopum epistola (807), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 244-246.

Karoli Magni et Pippini filii capitula italica (776/781), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 187-188.

Karolomanni capitulare vernense (884), ed. A. Boretius, V. Krause, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 2, Hanover, 1897. p. 371-375.

Memoratorium de exercitu in Gallia occidentali praeparando (807), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 134-135.

Pippini capitulare aquitanicum (768), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 42-43.

Statuta rhispacensia frisingensia salisburgensia (799/800), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 226-230.

Synodus Franconofurtensis (794), ed. A. Boretius, MGH, Capitularia regum Francorum, t. 1, Hanover, 1883. p. 73-78.

Venâncio Fortunato. Opera Poetica, ed. F. Leo, MGH, Auctores Antiquissimi, t. 4/1, Berlim, 1881.

Fontes:

ARNOUX, Matthieu. Vérité et question des marchés médiévaux. In: HATCHUEL,Armand.; FAVEREAU, O.; AGGERI, F. (dir.). L’activité marchande sans le marché. Paris: Mines-Paris Tech, 2010. p. 27- 43.

BOIS, Guy. Sur les crises économiques médiévales. Acta Historica et Archaeologica Mediaevalia, p.16-17, 1995; p. 61-69, 1996.

BONNASSIE, Pierre. Consommation d'aliments immondes et cannibalisme de survie dans l'Occident du haut Moyen Âge. Annales. Économies, Sociétés, Civilisations. 44e année, n. 5, p. 1035-1056, 1989.

BOUGARD, François; LA ROCCA, Cristina; LE JAN, Régine (dir.). Sauver son âme et se perpétuer. Transmission du patrimoine et mémoire au haut Moyen Âge. Roma: École française de Rome, 2005.

BRUAND, Olivier. Voyageurs et marchandises aux temps carolingiens. Les réseaux de communication entre Loire et Meuse aux VIIIe et IXe siècles, Bruxelles: De Boeck, 2002. 357p.

CALVET, Gaëlle. Cupiditas, avaritia, turpe lucrum. Discours économique et morale chrétienne chez Hincmar de Reims (845-882). In: DEVROEY, Jean-Pierre ; FELLER, Laurent ; LE JAN, Régine (dir.). Les élites et la richesse au haut Moyen Âge. Turnhout, Brepols, 2010. p. 97-112.

CATTEDDU, Isabelle. Le renouvellement des connaissances sur l’habitat et l’espace rural au haut Moyen Âge. In: DEMOULE, Jean-Paul. (dir.). L’archéologie préventive dans le monde. Apports de l’archéologie préventive à la connaissance du passé. Paris: La Découverte, 2007. p. 82-101.

COUPLAND, Simon. Carolingian coinage and the Vikings: Studies on power and trade in the 9th century. Aldershot/Burlington: Ashgate/ Variorum, 2007.

CURSCHMANN, Fritz. Hungernöte in Mittelalter. Ein Bertrag zur Deutschen Wirtschaftsgeschichte des 8 Bis 13. Jahrhunderts, Leipzig, Scientia, 1970. (1. ed., 1900).

DAVIES, William; FOURACRE, Paul (dir.). The languages of gift in the early Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.

DEVROEY, Jean-Pierre. Économie rurale et société dans l’Europe franque. Paris, Belin, 2003. 381p.

_______. Puissants et misérables. Système social et monde paysan dans l’Europe des Francs (VIe-IXe siècles). Bruxelles: Académie Royale de Belgique, 2006. 725p.

_______. Units of measurement in the early medieval economy: The example of Caroligian food ration. French History, 1-1, p. 68-92, 1987.

_______. Dîme et économie des campagnes à l'époque carolingienne. In: VIADER, Roland. (ed.). La dîme dans l'Europe médiévale et moderne. Actes des XXXe Journés Internationales d'Histoire de l'Abbaye de Flaran. Toulouse: Presses Universitaires du Mirail, 2010. p. 37-62.

DOEHAERD, Rénée. Le haut Moyen Age occidental: économies et sociétés. Paris: P.U.F., 1971.

DUBY, Georges. L’économie rurale et la vie des campagnes dans l’Occident médiéval, France, Angleterre, Empire, IXe-XVe siècles. Essai de synthèse et perspectives de recherches. Paris, Éditions Montaigne, 1962.

FELLER, Laurent. Histoire du Moyen Âge et histoire économique (Xe-XVe siècle) en France. In: AMMANNATI, Francesco. (dir.). Dove va la storia economica? Metodi e prospettive secc. XIII-XVIII. Firenze: Firenze University Press, 2011. p. 39-60.

_______. Sur la formation des prix dans l’économie du haut Moyen Âge. Annales HSS, juillet-septembre, n. 3, p. 627-661, 2011.

FONTAINE, Laurence. L’économie morale: Pauvreté, crédit et confiance dans l’Europe préindustrielle. Paris: Gallimard, 2008. 437p.

FOSSIER, Robert. La Terre des hommes en Picardie jusqu’à la fin du XIIIe siècle. Paris: Nauwelerts, 1968.

_______. Les tendances de l’économie: stagnation ou croissance? In: Nascita dell’Europa ed Europa carolingia: un’equazione da verificare. Spoleto, Centro italiano di studi sull’ alto medioevo, 1981. p. 261-274.

GANSHOF, François-Louis. Note sur deux capitulaires non datés de Charlemagne. In: Miscellanea Léon Van der Essen, 2 v., t. 1, Louvain, 1947.

GODELIER, Maurice. L’idéel et le matériel. Pensée, économies, sociétés. Paris: Flammarion, 2010. (1a ed., 1984).

HANSEN, Inge; WICKHAM, Chris (dir.). The long eighth century, Leyde, Brill, 2000.

HENNING, Joachim. Early European towns: the way of the economy in the Frankish area between dynamism and deceleration, 500-1000 AD. In: Post-Roman towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium. 1. The Heirs of the Roman West. Berlim: de Gruyter, 2005. p. 3-40.

_______. Strong rulers—weak economy? Rome, the Carolingians and the archaeology of slavery in the first millennium AD. In: DAVIS, Jennifer. ; McCORMICK, Michael. (dir.). The long morning of medieval Europe: New directions in early medieval studies. Aldershot/ Burlington: Ashgate, 2008, p. 33-53.

HOCQUET, Jean-Claude. Le pain, le vin et la juste mesure à la table des moines carolingiens. Annales ESC, 40-3, 1985, p. 661-686.

IOGNA-PRAT, Dominique. Préparer l’au-delà, gérer l’ici-bas: les élites ecclésiastiques, la richesse et l’économie du christianisme (perspectives de travail). In: DEVROEY, Jean-Pierre; FELLER, Laurent; LE JAN, Régine (dir.). Les élites et la richesse..., op. cit., p. 59-70.

McKITTERICK, Rosamond. Perceptions of Justice in western Europe in the ninth and tenth centuries. In: La Giustizia nellʼAlto Medioevo (Secoli IX-XI), Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sullʼAlto medioevo, XLIV. Spoleto: CISAM, 1997, t. II, p. 1075-1102.

MORDEK, Hubert. Bibliotheca capitularium regum Francorum manuscripta. Überlieferung und Traditionszusammenhang der fränkischen Herrschererlasse, Munique, Monumenta Germaniae Historica, 1995. 1158 p.

_______. Karls des Großen zweites Kapitular von Herstal und die Hungersnot der Jahre 778/779. Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters (DA), v.61, p. 1-52, 2005.

POLANI, Karl. La grande transformation: Aux origines politiques et économiques de notre temps. Paris: Gallimard, 1983. (1a ed., 1944).

REUTER, Timothy. Property transactions and social relations between rulers, bishops and nobles in early eleventh-century Saxony: The evidence of the Vita Meinwerci. In:DAVIES, William ; FOURACRE, Paul (dir.). Property and power in the early Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. p. 165-199.

ROUCHE, Michel. La faim à l’époque carolingienne. Essai sur quelques types de rations alimentaires. Revue Historique, v.250, p. 295-320, 1973.

SEN, Amartya. Poverty and Famines: An Essay on Entitlements and Deprivation. Oxford: Clarendon Press, 1982.

_______. Un nouveau modèle économique. Développement, justice, liberté. Paris, O. Jacob, 2000.

TESTART, Alain. Échange marchand, échange non marchand. In : Revue Française de Sociologie, 42-4, p. 719-748, 2001.

THOMPSON, Edward Palmer. Customs in Common: Studies in Traditional Popular Culture. London, The New Press, 1991.

TODESCHINI, Giacomo. I mercanti e il tempio: La società cristiana ed il circolo virtuoso della richezza fra Medioevo ed età moderna. Bolonha, Il Mulino, 2002.

TONEATTO, Valentina. Élites et rationalité économique. Les lexiques de l’administration monastique du haut Moyen Âge. In: DEVROEY, Jean-Pierre ; FELLER, Laurent ; LE JAN, Régine (dir.). Les élites et la richesse..., op. cit., p. 71-99.

TOUBERT, Pierre. L’Europe dans sa première croissance: De Charlemagne à l’An Mil. Paris: Fayard, 2004. 477p.

_______. La part du grand domaine dans le décollage économique de l'Occident (Ve-Xe siècles). La croissance agricole du haut moyen âge (Flaran 10). Auch: Bière, 1990. p. 53-86.

VANDENBERG, Vincent. Fames facta est ut homo hominem comederet: l’Occident médiéval face au cannibalisme de survie (Ve-XIe siècle). Revue belge de philologie et d’histoire, 86/2, p. 217-272, 2008.

VERHULST, Aadrian. Economic organisation. In: Rosamond McKitterick (Ed.). The New Cambridge Medieval History. London: Cambridge University Press, 2008. p. 481-509.

_______. The Carolingian Economy. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. p.160.

WEBER, Florence. De l’anthropologie économique à l’ethnographie des transactions. In: DEVROEY, Jean-Pierre ; FELLER, Laurent ; LE JAN, Régine (dir.). Les élites et la richesse..., op. cit., pp. 29-48.

WICKHAM, Chris. Framing the early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, 400-800. Oxford: Oxford University Press, 2005.

Downloads

Publicado

2013-09-19

Como Citar

Cândido da Silva, M. (2013). A “Economia Moral” e o combate à fome na Alta Idade Média. Anos 90, 20(38), 43–74. https://doi.org/10.22456/1983-201X.40767

Edição

Seção

Universo normativo e relações de poder na Idade Média: doutrinas, regras, leis e resoluções de conflitos entre os século